Rekonsiliasaun
Ami tuir ona sorumutu biti bo’ot nian dala rua ida halo iha nivel aldeia no ida fali halo iha nivel suku nian. Sorumutu rua ne’e diak tebes, tanba, liu husi rekonsiliasaun, ita bele hatete sai ka kasu sai buat hotu n’ebe mak ita halo ona iha tempu uluk. Buat hirak ne’e mak hanesan: funu malu, sunu uma sira inklui mos uma xefe suku nian. Liu husi prosesu rekonsiliasaun, ita bele husu deskulpa no sira bele fo’o perdua ba ita. Ami hadia uma servisu hirak ne’e la’os hanesan kastigu ida maibe hanesan sinal ida husi rekonsiliasaun.
Liu tiha prosesu rekonsiliasaun ne’e, ami sente diak liu tanba iha prosesu rekonsiliasaun ne’e ami hatan katak sei la-iha tan ema ida mak bele hatete katak ami ema refugiadus katak problema ne’e hotu ona.
Depoente-Aileu
Hau sinti kontete ko prosesu PRK nian, agora ita bele moris ho dame. Uluk hau labele koalia ho deponen. Hau hakarak tuir buat nebe maka sira haruka. Hau sinti hau hatete tiha ona buat nebe maka hau atu hatete. Agora hau sinti livri liu. Hau sinti besik ho deponen sira.
Vitima-Aileu
Prosesu Rekonsiliasaun iha Komunidadi nia Laran.
Komisaun nia funsaun importante ida seluk mak oinsa atu promove rekonsiliasaun iha Timor-Leste. Objetivu ida ne’e hato’o dezenhu programa Komisaun nian sira no dalan oinsa atu implementa programa sira ne’e. Komisaun ne’e adopta hakbesik ida n’ebe tomak, integradu atu promove rekonsiliasaun iha Timor-Leste n’ebe involve sosiedade sira iha nivel hot-hotu iha nia servisu. Komisaun ne’e mos hakbesik nia servisu kona ba objetivu husi rekonsiliasun nian husi sikun oi-oin liu husi programa luan n’ebe halao durante periudu operasional nian. Komisaun ne’e hatene katak, buat ne’e atu efetivu duni, servisu rekonsiliasaun ne’e tenke involve ema individual, familia,
no grupu iha komunidadi sira husi parte konflitu hot-hotu, n’ebe to’o iha nivel a’as liu iha lideransa nasional nian, no tenke kontinua iha futuru oin main.
Komisaun nia inisiativa ba rekonsiliasaun iha nivel karaik bo’ot liu mak nia programa kona ba Prosesu Rekonsiliasaun iha Komunidadi (PRK). Programa ida ne’e nobel tebes no seidauk koko iha fatin seluk n’ebe halo dezenhu ba programa rekonsiliasaun iha komunidadi lokal sira nia laran. Programa ne’e nia objetivu atu hetan reintegrasaun fali husi ema sira n’ebe mak sai tiha-ona ema ketak ida husi sira nia komunidadi rasik tanba iha relasaun ho sira nia hahalok politika hanesan, halo krimi “ladun seriu”, no halo asaun a’at durante konflitu poltika iha Timor-Leste.* Programa ne’e ho nia fiar katak komunidadi sira iha Timor-Leste no sira n’ebe mak halo ona krimi ladun seriu nian, sira hirak ne’e pronto atu halo rekonsiliasaun ba malu. Prosedur PRK nian bazeia ba filozofia ida katak rekonsiliasaun iha komunidadi nia laran sei bele hetan suksesu bainhira buat ne’e halo liu husi mekanismu ida ne’e n’ebe involve komunidadi rasik no sira nia partsipatoria maxima. Mekanismu ida ne’e tau hamutuk ho pratika sira hodi halo justisa tradisional nian, tesi lia, mediasaun no aspetu husi lei kriminal no lei sivil nian sira.
Tuir nia dalan, Komisaun ne’e nia mandatu n’ebe hakerek iha regulamentu 2001/1019 atu organiza programa rona-malu n’ebe bazeadu iha komunidade. Iha programa ronamalu ne’e vitima, no ema sira n’ebe halo sala no komunidadi sira seluk bele hola parte diretamente iha oinsa atu hetan solusaun ida n’ebe atu oinsa ema sira n’ebe mak halo ona krimi iha tempu liu ba bele hetan fali sira nia fatin iha sira nia komunidadi nia let. Iha regulamentu ne’e regula kona ba pasu baziku sira oinsa atu halo tuir iha servisu PRK ida nia laran, maibe regulamentu ne’e la regula kona ba prosedur lolo’os nian ida nebe bele fo’o fleksibilidade atu hatama kauza husi aspetu pratika tradisional sira n’ebe eziste iha lokal.
PRK ne’e hanesan prosesu voluntaria ida. Programa rona-malu ulun bo’ot lokal nian sira mak halao, no halao iha komunidadi n’ebe afetadu durante konflitu nia laran. Programa ne’e hetan diriji husi Komisariu Regional nian sira n’ebe iha responsabilidade ba distritu sira n’ebe atu halo programa hirak ne’e. Iha programa rona-malu ne’e, ema sira n’ebe mak komete krimi husu para atu admiti tomak sira nia partisipasaun durante konflitu nian laran. Vitima no membru publiku sira seluk hetan oportunidade atu husu perguntas no halo komentariu ba lia-fuan hirak husi sala nain nian. Programa ronamalu ne’e dala barak mak sai hanesan experiensia emosional bo’ot ida ba partisipante sira no buat ne’e bele halao iha loron tomak ida to’o kalan. bainhira aktores n’ebe relevantes sira koalia hotu, painel husi ulun-bo’ot komunidadi lokal nian sira buka dalan halo akordu ida n’ebe sala nain sira hakarak atu hola asaun balu. Asaun hirak ne’e bele inklui servisu iha komunidadi hodi hadian uma hanesan selu tusan ida ba vitima. Liu husi servisu ida ne’e, sala nain sira bele hetan fila-fali sira nia fatin iha sira nia komunidade. Pratika tradisional sira ka Lisan† sira ne’e hatama hamutuk iha prosedur nia laran no tuir kustumi lokal oi-oin.
Antes atu halo programa rona-malu ida, Gabinete Prokurador Geral nian (GPJ) 20 husu atu konsidera no hatan katak kazu ne’e bele hakotu liu husi prosesu PRK nian duke lori ba julga iha tribunal. Liu tiha husi programa rona-malu, esbosu husi akordu rekonsiliasaun nian, bainhira liu tiha konsiderasaun judicial nian bele sai hanesan Ordem Tribunal nian ida. Se tribunal mak hatan karik, sala nain ne’e sei hetan garantia lori nia obrigasaun no imunidade husi asaun kriminal no sivil nian.
Rezultadu programa PRK nian hatudu katak servisu ne’e halo kontribuisaun real ida ba prosesu rekonsiliasaun iha komunidadi nia laran iha Timor-Leste, no reintegrasaun husi sala nain sira iha sira nia komunidadi nia let. Hamutuk hotu sala nain 1,371 mak halo hotu PRK ho susesu numeru ne’e a’as liu tiha husi numeru 1000 n’ebe aseita ona atu halo. Iha komunidadi balu seluk mak husu katak programa PRK ne’e atu kontinua. Vitima, sala nain no komunidadi seluk sira halo relatoriu ba Komisaun katak programa PRK nian fo’o kontribuisaun ida n’ebe signifikante tebes atu mantein situasaun dame iha sira nia komunidadi no atu tesi ka hakotu lia kona ba diferensa sira iha tempu uluk. Karik indikador importante liu husi PRK nia servisu, katak , maibe iha prekondisaun atu ataka fila-fali sala nain sira tanba sira halo sala iha tinan 1999, maibe Timor-Leste goza tiha-ona situasaun dame no estabilidade durante tempu susar nia laran bainhira harii nasaun. * Lisan (Tetun) ne’e fiar barak n’ebe tau hamotuk, Timor-Oan sira nia kostumi no tradisaun. Lisan husi komunidadi ida ba’a komunidadi seluk la hanesan no geralmente ida ne’e aspetu importanti ida iha komunidadi nia moris, liliu iha areas rurais. Baibain ema bolu ho naran adat ho Indonesia nia lian.
Atu habadak, katak, durante periudu operasional programa PRK nian:
-
Komisaun simu deklarasaun hamutuk 1,541 husi depoente sira husu atu partisipa iha PRK, sira nia hakarak sira ne’e hato’o liu ona ba Gabinete Prokurador Geral nian.
-
Kazus n’ebe involve depoente sira hamutuk hotu 1,371 mak tesi liu-husi programa rona-malu PRK nian.
-
Gabinete Prokurador Geral nian la fo’o aprovasaun ba kazus hamutuk 85 atu tesi ho programa PRK nian. Kazu sira ne’e oras ne’e iha GPJ nia liman.
-
Hamutuk hatu kazu 32 mak sei suspende hela sira nia programa rona malu tanba iha informasaun kredibilidade ruma mak hatete katak kazu sira ne’e iha karik iha relasaun ho “ofensas krimi seriu nian”, ka tanba komunidadi sira la hatan atu simu fali depoente sira.
- Husi numeru iha leten ne’e hatudu katak kazuz tomak besik 90% simu ona no halo prosesu to’o remata. Hamutuk kazuz 10% n’ebe mak sei hela, n’ebe mak depoente sira la mosu iha programa rona-malu nian, programa rona-malu ne’e adia fali ka GPJ nian mak la hatan atu tesi liu husi PRK nia programa.
* Bainhira dezenha CRP, halao konsulta ho komunidadi iha n’ebe membrus komunidadi nian hatudu sentimentu makas katak sira labele halo rekonsiliasaun ho ema sura n’ebe responsavel ba’a krimi sira n’ebe seriu liu, hanesan oho, violasaun sexual no tortura, to’o bainhira sira iha ona kastigu formal no liu ona husi tribunal.
† Lisan (Tetun) ne’e fiar barak n’ebe tau hamotuk, Timor-Oan sira nia kostumi no tradisaun. Lisan husi komunidadi ida ba’a komunidadi seluk la hanesan no geralmente ida ne’e aspetu importanti ida iha komunidadi nia moris, liliu iha areas rurais. Baibain ema bolu ho naran adat ho Indonesia nia lian.
Click iha nee tama ba Chega! Sumariu Executivo
|
|
|
