Formasaun husi Komisaun
Iha Junhu 2000 reprezentante sira husi sosiedade sivil Timor-Oan sira, Igreija Katolika no lider komunidadi sira hala’o workshop ida atu hanoin kona ba mekanizmu justisa tradisional, n’ebe hetan suporta husi Unidade direitus humanus UNTAET nian. Hanoin diak n’ebe atu hari’i Komisaun lia lo’os ba Timor-Leste nudar parte husi nia agenda. Workshop ne’e rekomenda katak proposta ida atu hari’i Komisaun independente ida ho mandatu atu investiga violasaun sira iha pasadu no promove rekonsiliasaun presiza tau iha primeiru Kongresu Nasional CNRT nian iha Augustu 2000.
Kongresu CNRT adopta vizaun kona ba rekonsiliasaun hanesan tuir mai ne’e :
Rekonsiliasaun nudar prosesu ida, n’ebe rekonhese falhansu sira iha pasadu inkluindu arependimentu no perdua-malu nudar produtu husi dalan ida n’ebe belit hamutuk iha prosesu atu to’o justisa; ida ne’e mos prosesu ida n’ebe tenke involve povu Timor-Leste, nune’e siklu kona ba akuzasaun, nega no kontra-akuzasaun bele halo naksobu. Prosesu ida ne’e sei la-hare deit hanesan rezolusaun konflitu ida ka meius politika deit ho objetivu atu hakmatek no reintegrasaun individu ka grupu sira iha kontestu husi sira nia vontade atu simu independensia no soberania Timor-Leste nian maibe liu sira ne’e hotu tenke hare nudar prosesu ida n’ebe lia lo’os tenke sai nudar rezultadu.
Kongresu ne’e ho lian ida deit rekomenda kona ba estabelesimentu « Komisaun ida atu lori fila ema no Rekonsiliasaun Nasional. » Steering Komite ida ba dezenvolve proposta ne’e mos hamrik. Ida ne’e inklui reprezentante husi CNRT, ONG Timor-Oan sira n’ebe servisu ba direitus humanus, grupu feto sira, organizasaun feto sira, Igreija Katolika, Asosiasaun husi eis-prisioneiru politika sira (ASSEPOL), Falintil, UNTAET no UNHCR. Servisu uluk komite nian mak atu diriji konsultasaun komunidadi iha Timor-Leste tomak, no ho refujiadus Timor-Oan n’ebe iha Timor Osidental no parte sira seluk iha Indonesia. Objetivu husi konsultasaun sira ne’e mak atu rekolha informasaun atu bele hetan kompriensaun ida kona ba atitude ema Timor-Oan sira kona ba asuntu n’ebe relasiona ho rekonsiliasaun.
Tuir Kongresu ne’e, asistensia mai husi misaun UNTAET. Admistrador Tranzitoria, Sergio Vieira de Mello, nomeia Unidade ba direitus ema nian husi misaun atu bele hola medidas hodi UN nia naran atu suporta Steering Komite. Steering komite hala’o konsultasaun sira ho komunidadi sira iha Timor-Leste laran husi Septembru 2000 to’o Janeiru 2001. Komite ne’e vizita distritu sanulu resin tolu ne’e ida-idak, hala’o enkontru publiku tau hamutuk enkontru publiku iha distritu, sub-disritu no nivel suku. Komite ne’e mos konsulta ho partidu politiku sira, jurista sira no organizasaun direitus humanus no grupu vitimas sira. Komite ne’e deskobre komunidadi barak n’ebe suporta ba Komisaun lia lo’os no rekonsiliasaun.
Iha 21 de Janeiru 2002 Administrador Tranzitoria, Sergio Vieira de Mello, foti juramentu nudar komisariu nasional mane na’in lima no feto na’in rua n’ebe painel seleksaun nomeia tiha ona. Sira n’ebe eskolhidu ne’e mak : Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, Padre Jovito Rêgo de Jesus Araújo, Maria Olandina Isabel Caeiro Alves, José Estévão Soares, Reverend Agustinho de Vasconselos, Isabel Amaral Guterres dan Jacinto das Neves Raimundo Alves.
|
|
|
|
Aniceto Guterres |
Fr.Jovito de Jesus |
Olandina Caeiro |
José Estévão |
|
|
|
|
 |
 |
|
| Rev.Agustinho |
Isabel Guterres |
Jacinto Alves |
Tuir fali prosesu nomeasaun publiku ida iha distritu ida-idak. Administrador Tranzitoriu, Sergio Viera de Mello, fo’o juramentu ba Komisariu Regional 29 iha 15 de Maiu 2002. Sanulu husi sira ne’e mak feto.
Individu sira tuir mai ne’e hili hanesan Komisariu Regional husi CAVR : Francisco Martins, Meta Mendonca (Aileu); Filomena Barros Pereira, Alarico da Costa Reis (Ainaro); Carolina M. E. do Rosario, Aleixo Ximenes (Baucau); Ana de Fatima Cunha, Francisco dos Reis Magno, Domingas dos Santos (Bobonaro); Antonio Alves Fahik, Maria Nunes (Covalima); Teresinha Maria Cardoso, Pedro Correia Lebre, Joanico dos Santos (Dili); Eduardo de Deus Barreto, Egidio Maia (Ermera); Albino da Silva, Justino Valentim (Lautém); Maria Fernanda Mendes, Ana Maria J. dos Santos (Liquica)
; Geraldo Gomes, Ildefonso Pereira (Manatuto); Jaime da Costa (ikus mai rezigna an)
; Saturnino Tilman (Manufahi); Antonio da Costa, Jose Antonio Ote, Arnold Sunny
(Oecusse); Helena H.X. Gomes, Daniel Sarmento Soares (Viqueque).
Mandatu
Regulamentu UNTAET 2001/10 hari’i Komisaun nudar autoridade independente ida, ho egijensia ida katak Komisaun “la sai sujeitu ba kontrola ka diresaun” husi gabinete ministerial ka ofisial governu sira seluk* Estabelesimentu Komisaun ida ne’e nian hetan rekonhesimentu husi Konstituisaun RDTL Artigu 162. Nia fo’o operasaun ofisial ida ba fulan 24 nia laran. Amendament tolu ikus ba Regulamentu hanaruk tan periudu ne’e ba fulan 30, hafoin ba fulan 39, no ikus liu halo estensaun to’o 31 de Outubru 2005.†
Iha mandatu ida ne’e nia okos Komisaun nia servisu mak inklui buat sira tuir mai
ne’e:
- Halo inkeritu no estabelese lia lo’os relasiona ho violasaun direitus humanus n’ebe akontese iha kontestu konflitus politika iha Timor-Leste entre 25 de Abril 1974 no 25 de Outubru 1999.2 Inkeritu sira ne’e sei inklui:
- Kontestu, kauzas, antesedentes, motivus no perspektivus n’ebe lori ba violasaun.3
- Karik sira nudar parte abuzu ida n’ebe sistimatikaka lae.4
- Identidade ema sira, autoridades, instituisoens no organizasoens n’ebe involve iha sira.5
- Se sira nudar rezultadu husi planu deliberadu, politika ka autorizasaun husi parte estadu, grupus politikas, movimentu sira ba libertasaun ka grupus seluk ka individual sira.6
- Funsaun husi faktores internu no esternu.7
- Accountability, “political or otherwise”, for the violations.8
- Prepara relatoriu komprehensivu ida n’ebe hato’o kona ba aktividades Komisaun nian no buat sira n’ebe nia hetan, bazeia ba informasaun no evidensia sira n’ebe faktual no los n’ebe Komisaun rekolha hamutuk ka simu ka tau iha fatin ida n’ebe nia iha asesu bainhira nia presiza uza”.9
- Halo formulasaun rekomendasaun kona ba alterasoens ka inisiativas n’ebe planeia hela atu prevene violasaun direitus humanus n’ebe mosu fali10 no atu responde ba nesesidade vitima sira nian. Rekomendasaun ne’e bele inklui mos proposal ba legal, administrativus no medidas seluk n’ebe bele kontribui ba suksesu husi objektivu Komisaun nian.11
- Rekomenda julgamentu n’ebe los ba ofisiu Prokurador Geral.12
- Promove rekonsiliasaun.13
- Implementa Prosesu Rekonsiliasaun Komunidadi (CRPs) n’ebe ninia intensaun atu tulun simu malu no moris hamutuk individu sira n’ebe halo lakon no susar sira nia komunidadi liu husi komisaun ba kazu krimi sira n’ebe Kaman no aktus seluk n’ebe hakanek ema nia fuan.14
- Fo tulun atu hasa’e fila-fali dignidade vitima sira nian.15
- Promove direitus humanus.16
* Regulamentu 2001/10 Kona ba’a Hari’i Komissaun ba’a Resepssaun, Lia lo’os no Rekonsiliasaun iha Timor-Leste, Seksaun 2.2. Iha parte ida ne’e, Komisaaun uza termu Timor-Leste bainhira halo referensia espesifiku ba’a Regulamentu 2001/10 no instrumentu legal seluk tan hanesan Nasoens Unidas nei Rezolusaun no lei internasional; nia mos geralmente uza termu Timor-Leste atu reflete termu ida ne’e hanesan nia uza iha periudu mandatu tomak nia laran iha lei internasional nia kontextu nia laran no asuntu kona ba auto-determinasaun.
† Maibe Seksaun 2.4 husi Regulamentu fo’o dalan ba’a atu hanaruk ba’a fulan nen (6) no la-lika liu husi konsiderasaun parlamentariu, hanaruk hot-hotu hetan sansaun husi amendamentus formal Regulamentu nian. Republika Demokratiku Timor-Leste nia Lei Parlamentu Nasional No 7/2003, Artigu 1 hanaruk mandatu ne’e ba’a fulan tolu-nolu (30). Republika Demokratiku Timor-Leste nia Lei Parlamentu Nasional No 13/2004, Artigu 1 hanaruk mandatu ne’e ba’a 7 de Julhu 2005. Republika Demokratiku Timor-Leste nia Lei Parlamentu Nasional No 11/2005, Artigu 1 hanaruk mandatu ne’e ba’a 31 de Outubru 2005.
|
|
|
