Buka Lia-Lo’os
Objetivu husi program buka-lia lo’os mak atu halo dokumentasaun ba violasaun direitus humanus n’ebe halao husi partidus politikus hotu iha konflitu politika entre Abril 1974 no Outubru 1999. Estratejia n’ebe dezenvolve mak hola deklarasaun sira n’ebe hato’o sistimatikamente iha sub distritu ida-idak, peskiza n’ebe konsentradu no halibur hamutuk ba audiensia publiku. Submisaun sira, inkluindu dokumentus no material sel-seluk n’ebe mos relevante, buka husi fonte sira iha Timor-Leste no rai liur.
Komisaun rekolha 7669 deklarasoens husi distritu 13 no sub distritu 65 iha Timor- Leste.* Hamutuk ho koligasaun husi organizasaun non governamental ida iha Timor Osidental Komisaun servisu atu fo’o ba povu Timor oan.” Hamutuk ho koligasaun husi organizasaun non-governamentais local iha Timor Osidental, Komisasun servisu atu fo’o ba povu Timor-Oan iha Timor Osidental oportunidade mos atu bele hasai deklarasaun. Entre Fevereiru no Agusto 2003 koligasaun ONG ne’e ho Komisasun nia naran rekolha 91 deklarasoens husi Timor-Oan sira n’ebe hela iha regiaun Belu,
Kefamenanu, Soe, no Kupang iha Timor Osidental.
Unidade ida ba peskiza husi Komisaun ne’e halao entrevistas rihun ida resin foka ba hamlaha no hela fatin la-iha; Forsa seguransa Indonesia nian; Fretilin/Falintil; detensaun no tortura; oho ema la tuir prosesu judicial no halakon ema ho forsa; labarik oan sira; feto; no konflitu militar internu. Kestaun mak inklui individu sira n’ebe halao funsaun sentral ida iha eventu sira ne’e no simu responsabilidade nudar lider iha forma konflitus oi-oin, nune’e mos autor no vitima sira. Komisariu no staf sira halao entrevista sira ne’e iha Dili, iha distritu sira, iha Portugal no Indonesia. Tema peskizasaun sira ne’e em geral koresponde ho audiensia publika nasional sira n’ebe hala’o. Nune’e mos peskizador sira halao funsaun sentral ida atu identifika no kontaktu vitima no testemunha sira atu fo’o testemunha durante audiensia ne’e la’o. Iha meadu de 2003 Komisasun komesa ho entrevista lubuk ida ho figura publiku nasional sira,. konhesidu hanesan entrevista VIP. Atu kompleta-tan ba testemunha personal husi esperiensia direta, entrevista sira ne’e fo’o kbiit ba Komisaun atu investiga background no detalhes husi organizasoens no eventu sira.
Komisaun halao entrevista VIP 15 iha Timor-Leste no Indonesia, inklui mos Timor Osidental. Iha Junho 2003 Komisaun lansa peskiza estatistika ida ba kuantidade Timor-Oan n’ebe mate nudar konsekuensia direta husi konflitu, bele kona ba sasan n’ebe lakon iha kombate ho armas hanesan tiru malu ka nudar vitima ba oho sira n’ebe la-liu husi prosesu legal ka halakon ho forsa. Maske iha tentative barak n’ebe halao uluk tihaona Durante tinan bar-barak atu bele kalkula kuantidade husi ema n’ebe mate husi konsekuensia sira ne’e, ida ne’e mak nudar oportunidade uluk ba oraganizasaun n’ebe deit atu assume peskiza ida ne’e los atu bele hetan total ema mate durante konflitu.
Projetu ida ne’e planeia no implementa ho kooperasaun ho Grupu Analiza Dadus Direitus Humanus, organizasaun internasional ida n’ebe hola espesializasaun iha analize estatistika direitus humanus no n’ebe servisu hamutuk tiha-ona ho komisaun lia lo’os sira seluk. Analize sira ne’e bazeia ba serie tolu husi data independente:
- Informasaun n’ebe inklui besik deklarasaun rihun ualu n’ebe rekolha ona,
fo’o kodifikasaun no hatama iha data base Komisaun nian,
- Survei ida ba semiteriu hodi konta rate sira ho total 492 iha Timor laran
tomak,
- Survei mortalidade retrospektivu ida n’ebe dezignadu husi Grupu Analiza
Dadus Direitus Humanus. peskiza intensivu ida husi membrus 1322 n’ebe
halao fortuitu deit husi uma-kain ba uma-kain iha aldeia 121 n’ebe halao iha
teritoriu tomak. Peskiza ne’e inklui kestioner sira n’ebe dezignadu atu bele
fo’o informasaun kona ba ema n’ebe mate, hanesan data mate, sirkunstansias
no kauzas n’ebe halo membrus familia mate durante periudu konflitu nian.
Aplikasaun husi teknika estatistika ba serie data sira n’ebe la-hanesan, husi n’ebe
ida-idak iha ni-nia diak no la-diak, bele produs estimasaun ida husi ema mate n’ebe
sientifikamente bele simu.
* Maibe Timor-Leste nia Planu Dezenvolvimentu Nasional refere ba’a sub-distritu 67 iha nasaun nia laran, iha tempu n’ebe hari’i Komisaun ne’e iha deit sub-distritu 65 n’ebe konkorda geralmente, n’ebe maka sai tiha baze operasional ba’a Komisaun nia estrategia
|
|
|
